Kawa, kofeina, nastrój i emocje

Kawa, kofeina, nastrój i emocje - wstęp

W potocznych rozmowach określenia „nastrój” i „emocje” są często używane zamiennie. W badaniach naukowych nastrój i emocje mają zupełnie inne znaczenie. Nastrój to względnie długotrwały stan emocjalny³², podczas gdy emocje są krótkotrwałe. Zasugerowano, że emocje można zdefiniować jako okresy zsynchronizowanych zmian zachodzących w organizmie, jak na przykład reakcje fizyczne organizmu (pojawienie się rumieńca) czy przekazywanie sygnałów za pomocą mowy ciała³³. W Europie zdrowie psychiczne i zaburzenia zdrowia psychicznego (w tym depresja i stany lękowe) stanowią istotne wyzwanie dla służby zdrowia³⁴. Każdego roku odnotowuje się, że 1 na 5 osób cierpi na ciężkie zaburzenie depresyjne, a jeśli liczyć także stany lękowe i inne formy depresji, liczba ta wynosi prawie 4 na 15 osób³⁵.

Badania wskazują, że dieta i ćwiczenia mogą wpływać na rozwój neuronalny i fizjologię, a także chronić mózg przed chorobami i uszkodzeniami neurologicznymi³⁶. Warto zauważyć, że kawa, kakao i herbata są obiektami intensywnych badań, ze względu na ich wysoką zawartość związków polifenolowych, które mogą mieć korzystny wpływ na zdrowie psychiczne, w tym na zachowanie, nastrój, depresję czy procesy poznawcze³⁷.

Kofeina i nastrój

W przeglądzie badań przeprowadzonym przez A. Nehlig zasugerowano, że spożywanie dawki 87mg kofeiny (odpowiednik jednej filiżanki kawy) co cztery godziny może przyczynić się do podtrzymania poprawy nastroju w ciągu doby, jednakże nadmierne ilości mogą także wiązać się ze zwiększonym i nerwowym pobudzeniem, w tym stanami lękowymi, nerwowością czy uczuciem niepokoju²⁶. Stwierdzono także, że spożywanie kofeiny prowadzi do polepszenia subiektywnego uczucia spokoju i zainteresowania na zasadzie zależności dawka-odpowiedź, sugerując, że poprawa nastroju może być zależna od pobudzenia²⁶. Osoby bardzo zmęczone mogą doświadczyć większych subiektywnych zmian nastroju w porównaniu do osób umiarkowanie zmęczonych i wypoczętych²⁶.

W badaniach przeanalizowano wpływ innych dawek spożywanej kofeiny: w jednym z nich, pojedyncza dawka 60 mg kofeiny przyczyniła się do wyraźnego polepszenia przedłużonej koncentracji, czujności, uczucia zadowolenia i nastroju³⁸.  W innym badaniu stwierdzono, że spożywanie 100 mg kofeiny istotnie zmniejsza senność/zmęczenie i zwiększa energię³⁹. Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności stwierdził, że istnieje zależność przyczynowo-skutkowa pomiędzy zwiększeniem czujności i skupienia uwagi oraz spożyciem 75 mg kofeiny (odpowiednik jednej standardowej wielkości filiżanki kawy)¹.

Osoby starsze zdają się być bardziej wrażliwe niż ludzie młodzi na polepszające nastrój działanie kofeiny⁴⁰. Zmiany nastroju są także zależne od czasu spożycia kawy, z największą skutecznością obserwowaną w późnych godzinach porannych⁴⁰. Zasugerowano, że kofeina może być nawet stosowana jako suplement diety dla starszych osób, polepszający nastrój i zwiększający sprawność procesów poznawczych w czynnościach życia codziennego⁴¹. Konieczne jest jednak przeprowadzenie dalszych badań, zanim wyciągnięte zostaną konkretne wnioski.

Badania wskazują także, że kofeina zazwyczaj ma bardziej korzystne działanie na osoby regularnie spożywające kawę, w porównaniu do osób niepijących kawy, jednakże u osób niepijących kawy obserwuje się większą poprawę sprawności⁴². Wydaje się także, że nastrój jest zmieniany nie tylko pod wpływem samej kofeiny, ale także ze względu na to, że osoba spożywająca kofeinę spodziewa się jej korzystnego działania, co poprawia zarówno nastrój, jak i skupienie uwagi¹⁰.

Działanie kofeiny na samodzielną stymulację czujności i polepszenie nastroju nie jest uważane za długotrwałe, z najsilniejszym działaniem w czasie pierwszych czterech godzin po jej spożyciu. Badania na pracownikach biurowych sugerują, że spożycie kawy z ornityną (aminokwas biorący udział w przemianie białka, znajdujący się w pokarmach takich jak nabiał i mięso, który może zostać zsyntetyzowany w organizmie) w godzinach porannych miało pozytywne oddziaływanie na samodzielnie oceniony nastrój (szczególnie zmniejszając „uczucie zmęczenia” i zwiększając „chęć do pracy” i „energię”) w późnych godzinach popołudniowych, sugerując, że ornityna nasila działanie fizjologiczne kofeiny⁴³.

Obszerne badania nad spożywaniem kofeiny wskazują na powiązania z szeregiem odwracalnych zjawisk fizjologicznych, zarówno przy spożyciu dużej i małej ilości kofeiny, sugerując, że substancja ta nie ma istotnego czy długotrwałego wpływu na zdrowie fizjologiczne⁴⁴.

Kofeina, węglowodany a nastrój

Spożywanie odżywczych i biologicznie aktywnych substancji jest przedmiotem zainteresowania badaczy, gdyż zrozumienie ich działania pozwoliłoby zrozumieć wpływ żywności i napojów na organizm. Połączenie kofeiny i węglowodanów cieszy się szczególnym zainteresowaniem^45,46.

W pewnym badaniu analizowano wpływ kofeiny i glukozy, podawanych w napojach wraz ze stosowną liczbą odpowiadających im placebo dla grupy kontrolnej, na nastrój i sprawność. Stwierdzono, że glukoza i kofeina, zarówno w połączeniu jak i oddzielnie, nie mają istotnego wpływu na sprawność systemu poznawczego. Wyniki te są zaskakujące w przypadku kofeiny, gdyż liczne badania sugerują, że poprawia ona czynności systemu poznawczego (jak wspomniano we wcześniejszym temacie ‘Kofeina a czujność’). Autorzy tego badania przyznali, że istotne czynniki zakłócające mogły wpłynąć na wyniki badania, a kofeina ostatecznie wpłynęła na zwiększenie utrzymywania obserwowalnej energii umysłowej w warunkach testowych. Sugeruje się jednak, że konieczne jest przeprowadzenie dalszych badań w celu sprawdzenia, czy takie zmiany nastroju mogłyby być także wynikiem zwiększonej motywacji w czasie wykonywania zadań stanowiących wyzwanie⁴⁵.

W innym badaniu, łączącym umiarkowaną dawkę kofeiny (200 mg) z niską dawką węglowodanów (50 g białego pieczywa), stwierdzono pozytywny wpływ na nastrój i czynności systemu poznawczego, podczas gdy spożycie samych węglowodanów nie miało takiego wpływu⁴⁶. Elementem kluczowym tego badania, mającym wpływ na polepszenie nastroju i sprawności umysłowej, była kofeina.

W małym badaniu pilotażowym zaobserwowano, że kawa zawierająca kofeinę miała mocniejszy pozytywny wpływ na skomplikowane procesy związane z nastrojem i skupieniem uwagi, w porównaniu do kawy bezkofeinowej. Co ciekawe, autorzy badania stwierdzili, że kawa bezkofeinowa także może polepszać nastrój i sprawność. W takiej sytuacji możliwym jest, że substancje inne niż kofeina, takie jak kwasy chlorogenowe, także mogą wpływać na nastrój i sprawność⁴⁷. Taki wpływ kawy powinien jednak być potwierdzony poprzez badanie na większej liczbie osób.

Wpływ kofeiny na depresję

Badania sugerują, że kofeina może pomóc osłabić objawy depresji lub chronić przed depresją.

W metaanalizie przeprowadzonej w 2016 roku, obejmującej łącznie 346,913 badanych i 8,146 osób cierpiących na depresję, stwierdzono, że spożywanie kawy może mieć działanie ochronne. Analiza zależności dawka-odpowiedź może być przedstawiona w postaci krzywej w kształcie litery J, z korzystnym wpływem zaobserwowanym dla dawki do około 300 mg kofeiny (około 4 filiżanek kawy) dziennie⁴⁸.

W szeregu specjalistycznych badaniach zajęto się analizą wpływu spożywania kofeiny na ryzyko zachorowania na depresję.

• W badaniu 50,739 kobiet (średnia wieku 63 lata), będącym częścią Badania Zdrowia Pielęgniarek, zasugerowano, że kobiety spożywające 2-3 lub co najmniej 4 filiżanki kawy zawierającej kofeinę dziennie były o 15% (w pierwszym przypadku) lub 20% (w drugim przypadku) mniej narażone na ryzyko zachorowania na depresję w porównaniu do osób, które piły co najwyżej jedną filiżankę kawy zawierającej kofeinę tygodniowo. Spożycie kawy bezkofeinowej nie miało żadnego wpływu na ryzyko zachorowania na depresję. W tym badaniu obserwacyjnym zasugerowano, że kofeina może mieć wpływ ochronny przeciwko ryzyku zachorowania na depresję⁴⁹.
• W badaniu kohortowym mężczyzn zamieszkujących Finlandię stwierdzono 77% spadek ryzyka zachorowania na depresję u osób spożywających duże ilości kawy (powyżej 813 mg kofeiny dziennie). Takie działanie zostało zaobserwowane tylko w przypadku spożywania kawy, spożywanie herbaty lub samej kofeiny nie miało takiego wpływu⁵⁰.
• W japońskim badaniu przekrojowym przeanalizowano wpływ spożywania zarówno zielonej herbaty, jak i kawy, na objawy depresji. Zasugerowano, że zarówno zielona herbata (przy spożyciu powyżej 4 filiżanek dziennie), jak i kawa (przy spożyciu powyżej 2 filiżanek dziennie) mogą mieć działanie chroniące przeciwko depresji⁵¹.
• W badaniu przekrojowym na 10,177 Koreańczykach w wieku 20-97 lat, którzy wzięli udział w piątym państwowym badaniu stanu zdrowia i żywności (ang. Korean National Health and Nutrition Examination Survey), stwierdzono, że spożycie kawy może mieć niewielkie działanie chroniące przed ryzykiem zachorowania na depresję⁵². 

Badanie objawów depresji na osobach, które spożyły kawę zawierającą kofeinę (150 mg kofeiny) lub kawę bezkofeinową (9 mg kofeiny) pokazało, że kawa zawierająca kofeinę polepszała jakość zachowań w grach drużynowych i umiejętność komunikowania uczucia smutku, co wskazuje, że kawa zawierająca kofeinę może umożliwić lepsze wsparcie społeczne i załagodzić objawy depresji⁵³.

Spożywanie kawy i kofeiny może być preferowane przez konkretne grupy pacjentów, w tym pacjentów cierpiących na schizofenię⁵⁵ czy przez pacjentów z zaburzeniami afektywnymi dwubiegunowymi⁵⁴, którzy mają tendencję do spożywania używek takich jak tytoń lub kawa w ilościach większych niż populacja ogólna. Postawiono hipotezę, że pacjenci palący tytoń czy spożywający kawę mogą doświadczać osłabionych skutków ubocznych ich leczenia, takich jak anhedonia (niezdolność do odczuwania przyjemności), czy też osłabienia niekorzystnych objawów poznawczych wynikających z ich leczenia.

Kofeina a emocje

Kofeina niezawodnie zwiększa pobudzenie, jednak wciąż nie wiadomo, czy i jak wpływa ona na inne wymiary emocji, takie jak pozytywne i negatywne uczucia.

W pewnym badaniu oceniono emocje wzbudzane w odpowiedzi na spożywanie kawy, aby stworzyć bazę słownictwa używanego do opisania uczuć pojawiających się w czasie spożywania kawy. Wyniki badania wskazują, że osoby regularnie pijące kawę szukają różnych wrażeń wynikających ze spożywania kawy: niektórzy chcieli, aby kawa wzbudzała pozytywne, ale niezbyt silne odczucia, inni oczekiwali pozytywnych, ale silnych odczuć, podczas gdy jeszcze inna grupa skupiała się na uczuciach ułatwiających skupienie stanu umysłu⁵⁶. 

Badania wskazują, że kofeina może wzmocnić emocje wzbudzane w odpowiedzi na spożywanie kawy u osób nieregularnie pijących kawę w przypadku negatywnych sytuacji, jednak nie ma wpływu na ich kontrolę nad regulacją takich odczuć⁵⁷. W późniejszych badaniach analizowano wpływ spożywania kofeiny w sytuacjach, gdzie emocje zostały zmanipulowane poprzez oglądanie negatywnych klipów filmowych, i stwierdzono, że spożycie kofeiny wzmacnia poczucie samodzielnie ocenionych przez pacjentów uczuć napięcia, lęku i złości. Takie działanie zostało zmienione przez dodatek teaniny (substancji znajdującej się w herbacie), która zmniejszyła wpływ kofeiny na emocje⁵⁸.

Dopamina

Dopamina to neurotransmiter pomagający kontrować ośrodek nagrody i przyjemności w mózgu. Pomaga także regulować reakcje emocjonalne.

Badania sugerują, że dopamina może działać jako mediator niektórych skutków behawioralnych wynikających ze spożywania kofeiny. Po wypiciu filiżanki kawy, kofeina jest wchłaniania do krwi i transportowana po organizmie, aż dotrze po mózgu. W mózgu natomiast znajduje się adenozyna, która działa jako depresant ośrodkowego układu nerwowego i wywołuje uczucie zmęczenia. Ze względu na podobną budowę, kofeina może wiązać się z receptorami adenozyny, tym samym zastępując adenozynę i blokując jej działanie, co prowadzi do uczucia zwiększonej czujności⁵⁹. 

Badania sugerują, że spożywanie kofeiny może być powiązane ze zwiększoną dostępnością receptorów dopaminy w mózgu, co oznacza, że kofeina może wzmacniać czujność częściowo poprzez zwiększenie ilości receptorów dopaminy⁶⁰.

Podsumowanie

Umiarkowane spożywanie kofeiny ma korzystny wpływ na pobudzenie i nastrój, jednakże nadmierne spożycie kofeiny może zwiększyć uczucie lęku i nerwowości. Wpływ na nastrój jest bardziej widoczny u osób regularnie spożywających kawę, podczas gdy zwiększenie sprawności zdaje się być większe u osób nieregularnie pijących kawę. Spożywanie kofeiny jest także związane ze zmniejszonym ryzykiem wystąpienia objawów depresji wśród różnych populacji.

Wpływ spożycia kofeiny na emocje trudniej jest ocenić, a badania w tej dziedzinie są dość ograniczone, jednakże niektóre badania wskazują, że kofeina może stymulować reakcje emocjonalne poprzez interakcję z dopaminą.