Kawa może poprawiać funkcje poznawcze

Wprowadzenie

Z powodu starzenia się populacji nieustannie rośnie liczba osób z rozpoznanym otępieniem, a brak skutecznego leczenia przyczynowego skłania do poszukiwania metod pozwalających na opóźnienie wystąpienia objawów klinicznych. Skuteczne oddziaływanie jest możliwe  przed pełną manifestacją otępienia, czyli w okresie łagodnych zaburzeń poznawczych (ŁZP; mild cognitive impairment, MCI).

Wyniki dostępnych badań sugerują, że 25-procentowa redukcja kombinacji siedmiu czynników ryzyka rozwoju choroby Alzheimera (Alzheimer’s disease, AD), do których należą cukrzyca, nadciśnienie, otyłość, depresja, brak aktywności fizycznej i poznawczej oraz palenie tytoniu może zmniejszyć liczbę pacjentów o 3 mln w skali światowej (Yaffe et al., 2014). Poza ostatnim czynnikiem, na pozostałe mają wpływ właściwe oddziaływania dietetyczne. Do nich również zaliczane jest spożycie kawy i jej składników (Barczak, 2019).

Większość działań prewencyjnych nie jest w stanie powstrzymać stopniowego narastania zmian neuropatologicznych leżących u podłoża otępienia (Vemuri et al., 2014), czyli odkładania się w mózgu dwu białek o patologicznej strukturze: beta-amyloidu  i białka tau w AD oraz zmian naczyniowych w mózgowiu (Barcikowska, 2018),  ale pozwalają odroczyć fazę kliniczną choroby. Oznacza to zachowanie niezależnego funkcjonowania pacjenta, bez konieczności opieki innych osób (Barczak, 2014).

Najnowsze doniesienia wskazują jednak, że kawa może mieć silne działanie neuroprotekcyjne w przypadku schorzeń neurozwyrodnieniowych i wpływać na zmniejszenie depozycji beta-amyloidu  (Kim et al., 2019).

 

Łagodne zaburzenia poznawcze

Łagodne zaburzenia poznawcze, jako jednostka kliniczna charakteryzująca się osłabieniem funkcji poznawczych, zazwyczaj pamięci, ale w znacznie mniejszym nasileniu niż w przypadku otępienia (Gabryelewicz, 2019), jest od ponad dwóch dekad pomocna w identyfikowaniu osób ze zwiększonym ryzykiem rozwinięcia się otępienia (Barczak 2012).

Rozpoznanie klinicznego i poznawczego zespołu ŁZP wymaga potwierdzenia obecności wszystkich poniższych objawów :

[A] niepokój związany ze zmianami w zakresie funkcjonowania poznawczego w odniesieniu do poprzedniego poziomu pacjenta (informacje muszą być potwierdzone obiektywnie przez pacjenta, dobrze go znającą osobę towarzyszącą lub doświadczonego klinicystę);

[B] zaburzenia w zakresie jednego lub więcej obszarów poznawczych w odniesieniu do wieku i wykształcenia pacjenta, obserwowane w czasie, mogące dotyczyć pamięci, funkcji wykonawczych, uwagi, procesów językowych  i wzrokowo-przestrzennych;

[C] zachowane niezależne codzienne funkcjonowanie (z minimalną pomocą; samodzielność musi być potwierdzona przez informatora lub oceniona przez doświadczonego klinicystę);

[D] brak otępienia (bez ewidentnych znaczących zaburzeń poznawczych i trudności w zakresie funkcjonowania socjalnego) (Albert et al., 2011; Barczak, 2012).

Chociaż ŁZP są najczęściej syndromem poprzedzającym otępienie w chorobie Alzheimera, to mogą być również wtórne do innych schorzeń (neurologicznych, psychiatrycznych, somatycznych. Najistotniejszymi czynnikami ryzyka rozwoju ŁZP są przede wszystkim  starszy wiek i niższy poziom wykształcenia. W grupie osób przed 65 rokiem życia ŁZP występują u około 6,7% osób, a jego rozpowszechnienie sięga ponad 25% osób w wieku 80–84 lat (Petersen et al., 2018).

ŁZP są heterogenną grupą, ale zazwyczaj wyodrębnia się postać amnestyczną, która charakteryzuje się wybiórczymi zaburzeniami pamięci, oraz nieamnestyczną ŁZP, na którą składają się deficyty innych funkcji poznawczych. Mogą mieć one charakter wybiórczych deficytów (zaburzona tylko jedna funkcja) lub uogólniony (zaburzenia dotyczą kilku funkcji poznawczych) (Barczak, 2012).

 U około 15% osób z ŁZP w podeszłym wieku (powyżej 65 r.ż.) rozwija się otępienie w okresie 2-letniej obserwacji (Petersen et al., 2018). Stopień konwersji może wzrosnąć  nawet do 80%  po 6 latach. Wyniki badań populacyjnych wskazują również, iż po roku obserwacji nawet do 44% pacjentów powraca do prawidłowego poziomu funkcjonowania (Barczak, 2012).

Osoby z ŁZP mogą pozostawać stabilne poznawczo nawet przez wiele lat, ich stan może również w znaczącym procencie się poprawiać, ale wraz z upływem czasu może także rozwinąć się otępienie. Przekłada się to na konieczność monitorowania stanu poznawczego wszystkich osób z ŁZP.

Warto podkreślić, iż nie każde rozpoznanie ŁZP jest równoznaczne z przedkliniczną postacią AD (MCI due to AD), zatem w diagnozie i późniejszym prowadzeniu pacjentów niezwykle istotne  jest ustalenie przyczyny problemów poznawczych, ponieważ niektóre z nich mogą być potencjalnie odwracalne. Szczególnie dotyczy to przypadków ŁZP wywołanych przez schorzenia psychiatryczne, somatyczne lub niedożywienie (Grande et al., 2016).

Nie mniej jednak, pomimo wątpliwości dotyczących zarówno samego zjawiska, jak i nieostatecznie precyzyjnych kryteriów rozpoznawania oraz problemów diagnostycznych, rozpoznanie ŁZP, poprzez monitorowanie stanu klinicznego pacjenta, pozwala na relatywnie wczesne wykrycie otępienia i różnicowanie z innymi schorzeniami, a także podjęcie działań terapeutycznych (farmakologicznych i niefarmakologicznych) (Barczak, 2012).

 

Możliwości terapeutyczne w ŁZP

Brak skutecznego leczenia przyczynowego otępienia skłania do poszukiwania metod zapobiegających jego rozwojowi jeszcze w fazie ŁZP. Klasyczna farmakoterapia  stosowana w leczeniu otępienia takimi preparatami jak donepezil, galantamina, rywastygmina czy memantyna nie jest skuteczna (Petersen et al., 2018) ani w opóźnianiu wystąpieniu otępienia, ani dla poprawy funkcjonowania poznawczego osób z ŁZP. Inne preparaty używane niekiedy w leczeniu otępień, takie jak: leki nootropowe, niesteroidowe leki przeciwzapalne, leki obniżające stężenie cholesterolu (Gabryelewicz, 2011) czy estrogeny (Sobów, 2014) również nie mają potwierdzonej skuteczności w przypadku ŁZP (Moore et al., 2018, Barczak, 2019b).

 Chociaż treningi funkcji poznawczych u osób z ŁZP uzyskują tylko najniższy poziom rekomendacji klinicznej, głównie z powodu zastrzeżeń metodologicznych prowadzonych badań, dużej heterogeniczności stosowanych oddziaływań i kryteriów diagnostycznych, to w świetle braku skutecznej terapii farmakologicznej w tej grupie pacjentów, takie interwencje poznawcze są podejściem obiecującym. Niestety, wszelkie interwencje tego typu wymagają  jeszcze dalszych badań (Zając-Lamparska, 2019).

Wiele danych wskazuje na to, iż właściwa dieta, wraz ze wzrostem aktywności fizycznej, poznawczej i społecznej, oraz ograniczeniem występowania chorób układu sercowo-naczyniowego i cukrzycy ma znaczący wpływ na zmniejszenie ryzyka otępienia (Barczak, 2014, 2019a). Wpływ odpowiednich składników odżywczych na zdrowie jest dobrze udokumentowany w licznych badaniach epidemiologicznych (Szczechowiak i Wójcik, 2019, Barczak, 2019c).

 

Rola kawy w prewencji otępienia

Interwencje żywieniowe są ważnym elementem prewencji otępienia (Barczak, 2017), zatem wskazane jest uwzględnienie w diecie składników wpływających na sprawność poznawczą, której wyraźne pogorszenie jest już obserwowalne w ŁZP. Najnowsze badania wskazują na modulujące właściwości zarówno poszczególnych substancji zawartych w żywności, jak i złożonych interwencji dietetycznych. Pozwala to na zapobieganie otępieniu, opóźnianie jego pojawienia się oraz spowalnianie przebiegu chorób neurozwyrodnieniowych (Szczechowiak i Wójcik, 2019; Barczak 2019a). Jedną z takich substancji jest kawa i zawarte w niej składniki.

Kawa jest substancją złożoną i zawiera w sobie kilkaset związków chemicznych. Są to między innymi należące do alkaloidów: kofeina i trygonelina oraz teobromina, wolny kwas chlorogenowy, fenolokwasy (kwas kawowy i jego estry z kwasem chinowym), garbniki, węglowodany, białko, lipidy, witaminy z grupy B oraz 5-hydroksytryptaminę (serotoninę)((Kolahdouzan i Hamadeh, 2017).

Kofeina rozszerza naczynia mózgowe, zwiększając dopływ krwi do mózgu. Działa także pobudzająco na ośrodkowy układ nerwowy (OUN), dlatego jest również dodawana do napojów energetycznych i orzeźwiających. Poza ziarnami kawy, kofeina naturalnie występuje w: liściach krzewu herbacianego, ostrokrzewu paragwajskiego mate, ziarnach kakao, liany brazylijskiej, zarodkach nasion koli oraz w 60 innych gatunkach roślin. Spotykana jest też pod innymi nazwami, takimi jak: teina, guaranina, metyloteobromina, 7-metyloteofilina (Dochniak i Ekiert, 2015).

Proces palenia ziaren kawy sprawia, że trygonelina ulega przekształceniu w kwas nikotynowy, który w postaci amidu (witamina PP) jest składnikiem wielu enzymów niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania OUN i narządów wewnętrznych. Związki polifenolowe zawarte w kawie wykazują między innymi działanie przeciwutleniające przeciwdrobnoustrojowe i przeciwzapalne (Madeira et al., 2017), przeciwgrzybicze, przeciwwirusowe oraz uszczelniają naczynia krwionośne (Koszowska et al., 2013). Prażenie ziaren nasila właściwości przeciwutleniające kawy, a z żywieniowego punktu widzenia najkorzystniejsze jest spożywanie kawy o krótkim lub średnim czasie prażenia (Dybkowska et al., 2017).

 

Neuroprotekcyjna rola spożycia kawy

Picie kawy ma dobroczynny wpływ na cały organizm. Kofeina znacząco redukuje nadciśnienie tętnicze i zmniejsza ryzyko pojawiania się cukrzycy typu drugiego. Dodatkowo wspomaga utrzymanie prawidłowej wagi, dobrego nastroju i stymuluje do aktywności socjalnej i fizycznej. Powyższe czynniki odgrywają rolę we wtórnej prewencji otępienia, zmniejszając udział czynników ryzyka w procesie rozwoju chorób neurodegeneracyjnych (Barczak, 2019c).

Poza pośrednim wpływem na możliwości opóźnienia otępienia, kawa może również działać bezpośrednio na sam proces neurozwyrodnieniowy.

Wyniki najnowszych badań sugerują, że spożywanie w okresie całego życia co najmniej 2 filiżanek kawy dziennie wiązało się z mniejszą depozycją beta- amyloidu w mózgach osób w podeszłym wieku bez otępienia w porównaniu do tych pijących mnij niż 2 filiżanki kawy dziennie (Kim et al. 2019). Wysokie poziomy innych składników kawy czy produktów jej metabolizmu korelują z wyższymi wartościami beta-amyloidu w płynie mózgowo – rdzeniowym, co również potwierdza ich neuroprotekcyjną dla AD rolę (Custodero et al. 2017). Kofeina działa protekcyjnie na mózg wpływając również na aktywność neuronów cholinergicznych (Kim  et al., 2019; Dominguez i Barbagallo, 2018). Neuroprotekcyjny efekt kawy jest prawdopodobnie wynikiem kombinacji wszystkich jej składników oraz ich możliwości bezpośredniej interakcji z patogenicznymi beta-amyloidem i białkiem tau, co prawdopodobnie zapobiega ich agregowaniu (Mancini et al., 2018).

 

Wpływ kawy na poprawę funkcji poznawczych

Działanie psychostymulujące kawy poprawia czujność i koncentrację uwagi, zwiększenia szybkość psychomotoryczną oraz wytrzymałość (Bojarowicz i Przygoda 2012).

Kofeina  redukuje zmęczenie, co wpływa na lepsze funkcjonowanie zmniejsza liczbę błędów w trakcie prowadzenia pojazdów samochodowych, poprawia pamięć i uczenie się (Khan et al, 2019). Spożywanie kawy zawierającej 100 mg kofeiny wpływa na poprawę szybkości reakcji, zwiększenie czujności w zadaniach badających wzrokowe przeszukiwanie pola widzenia (Dochniak i Ekiert, 2015).

Wpływ kofeiny na procesy pamięci w dużym stopniu zależy od czynników indywidualnych, głównie zaangażowania w zadania badające procesy mnestyczne. Picie kawy zwiększa istotnie liczbę przypomnianych i rozpoznanych słów w trakcie wykonywania zadań oceniających zapamiętywanie oraz wpływa na przypomnienie większej liczby słów w zadaniach badających fluencję semantyczną.  Przy bardziej złożonych zadaniach poznawczych, wymagających wykorzystania funkcji wykonawczych, spożycie kawy może eliminować wpływ czynników zakłócających przeprowadzanie skomplikowanych czynności, poprzez lepsze skupienie, zwiększenie szybkości przetwarzania informacji oraz czujności. W przypadku zmęczenia kofeina również wpływa w sposób zależny od dawki na poprawę czujności – najbardziej pozytywne efekty obserwuje się przy umiarkowanym spożyciu kofeiny (100–300 mg) (Haskell-Ramsay et al., 2018).

U pacjentów powyżej 70 roku życia, regularne spożywania kawy wiąże się również z ogólnie lepszą sprawnością poznawcza mierzoną skalami globalnej oceny (Custodero et al. 2017).

 

Kawa i ryzyko zaburzeń poznawczych w późniejszym wieku

Długotrwałe spożywanie kawy w okresie całego życia może wpływać na zachowanie sprawności poznawczej w późniejszym wieku. Takiego efektu nie obserwuje się jednak w przypadku rozpoczęcia lub zwiększenia spożycia kawy w momencie pojawiania się zaburzeń poznawczych. Wyniki badań prospektywnych wskazały, że wieloletnie picie kawy działa neuroprotekcyjnie, ale nie ma liniowej zależności pomiędzy poprawą poznawczą a  wzrostem spożywanej dawki kofeiny (Li et al, 2019).

Dane pochodzące z metaanaliz wskazują na obecność związku pomiędzy spożywaniem umiarkowanych ilości kawy (3-5 filiżanek dziennie) i zahamowaniem związanego z wiekiem pogorszenia sprawności poznawczej (Haller et al., 2018). Dotyczy to szczególnie kobiet, które stanowią większość pacjentów z otępieniem (Vauzour et al., 2017).

Liczne doniesienia wskazują, że umiarkowane spożycie kawy ma wpływ na obniżenie ryzyka rozwoju łagodnych zaburzeń poznawczych i opóźnienie rozwoju otępienia. Ponad dwudziestoletnia obserwacja osób od średniego do starszego wieku, wskazała, iż właśnie osoby umiarkowanie pijące kawę miały o 65% mniejsze ryzyko rozwinięcia się otępienia od osób które spożywały zarówno mniejsze, jak i większe od umiarkowanych ilości kawy (Hussain et al. 2018). Pijące kawę osoby w podeszłym wieku mają mniejsze o ponad 1/3 ryzyko pojawienia się otępienia (Kolahdouzan i Hamadeh, 2017). Utrzymanie na stałym poziomie umiarkowanego spożycia kawy znacząco obniża ryzyko pojawiania się ŁZP, a co za tym idzie również otępienia (Custodero, et al.2017).

Wyniki badań epidemiologicznych wskakują na rzadsze rozpoznawanie ŁZP i AD u osób pijących umiarkowane ilości kawy. Wyższe stężenie kofeiny u pacjentów z ŁZP korelowało z brakiem konwersji do otępienia w okresie 2–4 lat. Zdrowe, starsze osoby, które ograniczały picie kawy, w późniejszym wieku częściej rozwijały ŁZP niż te spożywające do 3 filiżanek dziennie. Co więcej, picie kawy wraz ze spożywaniem niewielkich ilość wina koreluje ze zwiększoną objętością istoty białej w mózgu i lepszym przepływem mózgowym (Haller et al., 2018). Efekt ten jest prawdopodobnie zależny od innych niż polifenole substancji bioaktywnych zawartych w kawie.

Doniesienia wskazują również na niższe ryzyko rozwinięcia się choroby Parkinsona u kobiet, które piją duże ilości kawy. Umiarkowane jej spożycie działa również protekcyjnie na zachowanie sprawności poznawczej w okresie 10 lat w grupie kobiet, z chorobą Parkinsona, niestety nie odnotowano takiego efektu u badanych mężczyzn (Driscoll et al., 2016).

Kawa bezkofeinowa również poprawia czujność, prawdopodobnie przez wpływ kwasu chlorogenowego, którego spożywanie przez 6 miesięcy przez osoby starsze ze skargami na pogorszenie sprawności poznawczej wpłynęło na poprawę pamięci, uwagi i funkcji wykonawczych (Kato et al., 2018).

Antyoksydacyjne, przeciwzapalne i neuroprotekcyjne składniki kawy mają wpływ na zapobieganie pogorszeniu poznawczemu, efekt ten jednak jest obserwowany tylko w przypadku, kiedy kawa spożywane jest przez całe życie. Wzrost spożycia w późniejszym wieku nie daje poprawy funkcji poznawczych (Scremas et al, 2018).

 

PODSUMOWANIE

Zapobieganie otępieniu jest w chwili obecnej z powodu braku leczenia przyczynowego najważniejszym działaniem prewencyjnym u osób z podwyższonym ryzykiem rozwinięcia się otępienia. Do tej grupy niewątpliwie należą pacjenci z  łagodnymi zaburzeniami poznawczymi.

Dla identyfikacji tej populacji niezbędnym i koniecznym warunkiem jest przede wszystkim właściwa diagnoza. Pozwala ona na zróżnicowanie osób z ŁZP od populacji z typowymi dla fizjologicznego starzenia się zmianami poznawczymi,  pacjentów z zaburzeniami nastroju, które powinny być poddane interwencji psychiatrycznej lub psychoterapeutycznej, oraz chorych z otępieniem, dla którego rekomendowane jest leczenie objawowe.

Okres przedkliniczny schorzeń neurozwyrodnieniowych jest odpowiednim momentem do zintensyfikowania zarówno aktywności poznawczej, jaki i fizycznej oraz zadbanie o zdrowszy styl życia, obejmujący również modyfikację dotychczasowego sposobu odżywania się.

Kawa ma nie tylko udowodniony pozytywny wpływa na czynniki ryzyka pojawienia się otępienia, takie jak: cukrzyca, nadciśnienie tętnicze otyłość i depresję. Kofeina zawarta w kawie stymuluje również do podejmowania aktywności fizycznej, poznawczej i socjalnej, dodatkowo poprawiając efekty tych działań. Najnowsze dane potwierdzają również korzystne działanie kawy na zmiany neurodegeneracyjne.

Spożywanie kawy w umiarkowanych ilościach, jako środka zapobiegającemu przyśpieszonemu rozwoju otępienia, przynosi efekt jeśli mamy do czynienia z wieloletnim piciem co najmniej 3 filiżanek dziennie. Protekcyjne właściwości kawy, w odróżnianiu od jej stymulującego charakteru, pojawiają się po długim czasie jej spożywania. To długofalowe działanie przynosi korzyści nie tylko w zakresie prewencji chorób neurodegeneracyjnych, ale również wielu schorzeń cywilizacyjnych i wieku podeszłego.

 

dr n. med. Anna Barczak

• Zakład Badawczo-Leczniczy Chorób Zwyrodnieniowych CUN, Instytut Medycyny Doświadczalnej i Klinicznej im. M. Mossakowskiego, Polska Akademia Nauk, Warszawa, Polska
• Oddział Alzheimerowski, Klinika Neurologii, Centralny Szpital Kliniczny Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji, Warszawa, Polska

 

Piśmiennictwo

• Albert MS, DeKosky ST, Dickson D et al.: The diagnosis of mild cognitive impairment due to Alzheimer’s disease: recommendations from the National Institute on Aging-Alzheimer’s Association workgroups on diagnostic guidelines for Alzheimer’s disease. Alzheimers Dement 2011; 7: 270–279.
• Barcikowska M. Choroba Alzheimera. In: Gabryelewicz T, Barczak A, Barcikowska M: Otępienie w praktyce. Termedia, Poznań 2019: 57-81
• Barczak A: Łagodne zaburzenia poznawcze. Med Dypl 2012; 41: 15–19.
• Barczak A: Wykształcenie, aktywność umysłowa i socjalna jako czynniki protekcyjne otępienia. Aktualn Neurol 2014; 14: 161–166.
• Barczak A. Skuteczność kliniczna doustnego preparatu Souvenaid® jako wsparcia niefarmakologicznego osób z chorobą Alzheimera – przegląd badań. Aktualn Neurol 2017;17(2): 115–120.  doi: 10.15557/AN.2017.0012.
• Barczak A. Rola kawy w zapobieganiu otępieniu. Aktualn Neurol 2019, 19 (2), p. 97–102
• Barczak A: Błędy w rozpoznawaniu i leczeniu otępień. Psych Dypl 2019; (6): 0461.
• Bojarowicz H, Dźwigulska P: Suplementy diety. Część II. Wybrane składniki suplementów diety oraz ich przeznaczenie. Hygeia Public Health 2012; 47: 433–441.
• Custodero C, Valiani V, Agosti P, I wsp. Dietary patterns, foods, and food groups: relation to late-life cognitive disorders. Journal of Gerontology and Geriatrics (JGG)2017;65:78-89
• Dochniak M, Ekiert K: Żywienie w prewencji i leczeniu choroby Alzheimera i choroby Parkinsona. Piel Zdr Publ 2015; 5 (2): 199–208.
• Dominguez LJ, Barbagallo M: Nutritional prevention of cognitive decline and dementia. Acta Biomed 2018; 89: 276–290.
• Driscoll I, Shumaker SA, Snively BM i wsp. Relationships between caffeine intake and risk for probable dementia or global cognitive impairment: The Women’s Health Initiative memory study. J Gerontol: Med Sci 2016: 71 (12): 1596-1602. doi:10.1093/gerona/glw078.
• Dybkowska E, Sadowska A, Rakowska R i wsp. Assessing polyphenols content and antioxidant activity in coffee beans according to origin and the degree of roasting. Rocz Panstw Zakl Hig 2017; 68(4): 347-353. 
• Gabryelewicz T: Łagodne zaburzenia poznawcze. In: Gabryelewicz T, Barczak A, Barcikowska M: Otępienie w praktyce. Termedia, Poznań 2019: 49–56.
• Gabryelewicz T: Łagodne zaburzenia poznawcze. Post N Med 2011; 8: 688–691.
• Grande G, Cucumo V, Cova I et al.: Reversible mild cognitive impairment: the role of comorbidities at baseline evaluation. J Alzheimers Dis 2016; 51: 57–67.
• Haller S, Montandon M-L, Rodriguez C i wsp. Impact of coffee, wine, and chocolate consumption on cognitive outcome and MRI parameters in old age. Nutrients 2018; 10: 1391. doi.org/10.3390/nu10101391.
• Haskell-Ramsay CF, Jackson PA, Forster JS i wsp. The acute effects of caffeinated black coffee on cognition and mood in healthy young and older adults. Nutrients 2018; 10: 1386. doi: 10.3390/nu10101386.
• Hussain A, Tabrez ES, Mavrych V, Bolgova O,  Rao Peela J.  Caffeine: A Potential Protective Agent Against Cognitive Decline in Alzheimer’s Disease. Critical Reviews™ in Eukaryotic Gene Expression, 28(1):67–72 (2018)
• Kato M, Ochiai R, Kozuma K i wsp. Effect of chlorogenic acid intake on cognitive function in the elderly: a pilot study. Evid Based Complement and Alternat Med 2018, Article ID 8608497. doi.org/10.1155/2018/8608497.
• Khan A , Ikram M,  Muhammad T , Park J, Kim MO Caffeine Modulates Cadmium-Induced Oxidative Stress, Neuroinflammation, and Cognitive Impairments by Regulating Nrf-2/HO-1 In Vivo and In Vitro. J. Clin. Med. 2019, 8, 680; doi:10.3390/jcm8050680
• Kim JW,  Byun MS, Yi D, Lee JH, Jeon SY,  Jung G,  Le HN, Sohn BK, Lee J-Y, Kim YK, Shin SA, Sohn C-H,  Lee DY Coffee intake and decreased amyloid pathology in human brain. Translational Psychiatry (2019) 9:270
• Kolahdouzan M, Hamadeh MJ. The neuroprotective effects of caffeine in neurodegenerative diseases. CNS Neurosci Ther. 2017;23:272–290. 10.1111/cns.12684
• Koszowska A, Dittfeld A, Puzoń-Brończyk A i wsp. Polifenole w profilaktyce chorób cywilizacyjnych. Post Fitoter, 2013; 4: 263-266.
• Li ZM, Jin YH, Wang YY, et al. A summary of the evidence and evaluation of the effectiveness of nonpharmacological interventions for mild cognitive impairment. Front Nurs. 2019; 4: 301-316.
• Madeira MH, Boia R, Ambrósio AF i wsp. Having a coffee break: the impact of caffeine consumption on microglia-mediated inflammation in neurodegenerative diseases. Mediat Inflammation  2017:4761081. doi: 10.1155/2017/4761081.
• Mancini RS, Wang Y, Weaver DF. Phenylindanes in brewed coffee inhibit amyloid-beta and tau aggregation. Front Neurosci 2018; 12:735. doi: 10.3389/fnins.2018.00735.
• Moore K, Hughes CF, Ward M et al.: Diet, nutrition and the ageing brain: current evidence and new directions. Proc Nutr Soc 2018; 77: 152–163.
• Petersen RC, Lopez O, Armstrong MJ et al.: Practice guideline update summary: mild cognitive impairment: report of the Guideline Development, Dissemination, and Implementation Subcommittee of the American Academy of Neurology. Neurology 2018; 90: 126–135.
• Scarmeas N, Anastasiou CA, Yannakoulia M: Nutrition and prevention of cognitive impairment. Lancet Neurol 2018; 17: 1006–1015.
• Sobów T: Kliniczne aspekty stosowania memantyny w monoterapii i politerapii choroby Alzheimera. Pol Przegl Neurol 2013; 9: 16–23.
• Sobów T: Memantyna w łagodnych zaburzeniach poznawczych i otępieniu alzheimerowskim o nasileniu lekkim: przesłanki teoretyczne, badania kliniczne i rekomendacje stosowania. Aktualn Neurol 2014; 14: 54–60.
• Szczechowiak K, Wójcik D. Modulacja stanu zapalnego w chorobie Alzheimera a kwasy tłuszczowe omega-3. Aktualn Neurol 2019; 19 (1): 27-32. doi: 10.15557/AN.2019.0005.
• Vauzour D, Camprubi-Robles M, Miquel-Kergoat S i wsp. Nutrition for the ageing brain: Towards evidence for an optimal diet. Age Res Rev 2017; 35: 222–240. doi: 10.1016/j.arr.2016.09.010.
• Vemuri P, Lesnick TG, Przybelski SA et al.: Association of lifetime intellectual enrichment with cognitive decline in the older population. JAMA Neurol 2014; 71: 1017–1024.
• Yaffe K, Hoang TD, Byers AL et al.: Lifestyle and health-related risk factors and risk of cognitive aging among older veterans. Alzheimers Dement 2014; 10 (Suppl): S111–S121.
• Zając-Lamparska L. Niefarmakologiczna terapia funkcji poznawczych w łagodnych zaburzeniach poznawczych oraz jej efektywność w świetle metaanaliz i przeglądów systematycznych Aktualn Neurol 2019, 19 (2), p. 74–82